Nieuwe column Jack Schlimazlnik

Mr Hyde in de supermarkt

 

In de boekenkast van mijn ouders stond een klein, zwart boekje. Intrigerend. Een harde kaft, het zag er chic uit. Op de voorkant een man met een hogehoed, vrijwel geheel in een cape of mantel gewikkeld, alsof hij zichzelf wilde verbergen, zoals Dracula dat ook wel doet (en helemaal in de cultfilm Plan 9 from Outer Space van de regisseur Edward D. Wood jr.). Jaren na de eerste ontdekking las ik dat boekje: De vreemde geschiedenis van dokter Jekyll en meneer Hyde, door Robert Louis Stevenson, in het Engels bekend als The Strange Case of Dr Jekyll and Mr Hyde. Het is een klassieker die meestal onder de horror wordt geschaard, hoewel het boek begint als een whodunnit (wie is toch die hork die zich zo misdraagt in Londen?) en aan het einde blijkt dat sciencefiction verantwoordelijk is voor de vreemde geschiedenis. Voor wie het echt helemaal niets zegt, volgt hier de spoiler:

Dokter Jekyll heeft een manier gevonden om goed en kwaad in zichzelf te scheiden. Mr Hyde is de boosaardige kant van de dokter die hij soms wordt. Hyde wordt steeds kwaadaardiger en Jekyll kan hem niet meer beheersen. Er valt zelfs een dode. Om de wandaden van Hyde te kunnen stoppen, pleegt Jekyll zelfmoord. De naam Hyde spreek je uit als “hide”, als in “verbergen”, Hyde is wat in elk van ons verborgen is.

De Britse punkband The Damned beschouwde het als horror en schreef er een lied over, Dr Jekyll and Mr Hyde, op de LP The Black Album. En zo komt literatuur terecht in de muziek, en zo trok dat lied ineens mijn aandacht en dacht ik: hé, een blog!

 

Wie mij volgt op Facebook, heeft gezien dat ik een “open dossier” met de titel Writer’s Block aanprees van de stripreeks Cor Morelli (geschreven en getekend door rechtbanktekenaar Aloys Oosterwijk) dat in Eppo nummer 1, 2018 stond. Dat verhaal gaat over een schrijver die met iets te maken krijgt waar de meeste thrillerschrijvers waarschijnlijk weleens een gedachte over hebben gehad: wat gebeurt er als de autoriteiten je zoekgeschiedenis inzien en denken dat je een misdaad aan het voorbereiden bent? Vooral als inlichtingendiensten weer eens aankondigen nauwkeuriger naar terroristen te gaan zoeken via internet komt die zorgelijke gedachte weleens voorbij, ook via social media. Is het wel zo slim om te zoeken naar semtex, bom, aanslag, anarchist cookbook?

Omdat de meeste thrillerschrijvers zelf geen moordenaars zijn en het overgrote deel zelf niet met misdaden als moord, afpersing, vergiftiging, marteling, bomaanslagen, ontvoering in aanraking komt, moet er research worden gedaan. Deed je dat pakweg 30 jaar geleden nog redelijk anoniem in de bibliotheek, tegenwoordig doe je dat op je computer, via internet. En dat laat sporen na. De schrijver heeft in zijn zoekgeschiedenis en research aantekeningen een soort Mr Hyde van zichzelf geschapen als je er van buiten naar kijkt, zoals inlichtingendiensten dat doen.

Nu geloof ik dat de meeste thrillerschrijvers aardige mensen zijn. Dat blijkt tenminste uit de meet&greet-verslagen elders op deze site. Dat, of die schrijvers tonen hun Dr Jekyll-kant als ze met hun fans op de foto gaan, want het is afschrikwekkend als je met het bloed van de vorige meat&greed nog langs je kin druipend moet opkomen voor de signeersessie incluis fotoshoot met de fans. Dan is er een grote kans dat je verkopen kelderen bij een toenemend gebrek aan verse fans. Laat ik dat voorlopig uitsluiten, zodat er vannacht ook nog kan worden geslapen.

 

Toch kan ik me niet aan de indruk onttrekken dat veel schrijvers, en met name thriller- en horrorschrijvers, hun asociale en sadistische kant, hun Mr Hyde, de vrije hand geven als het om schrijven gaat. Je kunt je als schrijver op een heel andere manier presenteren als je fictie schrijft, met name als het speculatieve literatuur is. De lezer weet toch wel dat het niet echt is.

De truc is natuurlijk om het verhaal zo te schrijven dat het net echt lijkt, en dat de lezer in het verhaal wordt meegesleept en op de juiste plekken hartkloppingen krijgt. Pas als het boek uit de trillende vingers valt, zal de lezer zichzelf geruststellen: het is niet echt, relax, het is maar fictie.

Over lezers gesproken: die hebben ook hun Mr Hyde-kant. Zeker in de moderne literatuur is het voor lezers belangrijk dat het verhaal herkenbaar is en dat ze met de hoofdpersoon kunnen meeleven. Nu zijn moordenaars als hoofdpersoon misschien niet erg geliefd, maar via de andere personages, de speurneuzen, de getuigen, de schouwarts, kunnen ze er toch met hun neus bovenop staan (en goddank is het maar een boek, want je wilt niet met je neus bovenop het werk van de schouwarts staan als ik mijn research mag geloven). Alle gruwel wordt voor je gepresenteerd, je kunt er in zwelgen zoveel je wilt. Natuurlijk kan een boek je ook over andere grenzen heen helpen: Vijftig tinten grijs zal beslist niet alleen door BDSM-liefhebbers zijn gelezen, stiekem zwijmelen en wellustig kwijlen bij een romanfiguur terwijl je keurig getrouwd bent is er ook een.

 

Er zijn schrijvers en andere artiesten die nog een stapje verder gaan. Die creëren werkelijk een soort “Mr Hyde”, hoewel die niet per se kwaadaardig is. Dat gaat veel verder dan een pseudoniem, want dat is slechts een schrijversnaam, de nom de plûme. Genoeg schrijvers die dat pseudoniem uitsluitend als marketing gebruiken, want dan lees je op de achterflap: Jill C. Harler (pseudoniem van Bep de Vries en Klaas Jansen). Anderen gebruiken een pseudoniem om min of meer anoniem te blijven, om hun dagelijkse werkzaamheden te scheiden van hun schrijverschap (of een andere schrijfcarrière te scheiden van een nieuw genre).

Nee, de echte scheiding ligt in het scheppen van een nieuw personage. De artiest neemt dan een geheel andere identiteit aan, niet alleen om ermee naar buiten te treden, maar ook om met die identiteit het scheppend werk te verrichten. Het personage onderscheid zich van een alter ego, het alter ego is slechts fictief. Bekende personages in (vermoedelijk) die zin zijn Ziggy Stardust en The Thin White Duke (beiden personages van David Bowie). Vanuit het personage, met een geheel andere mindset, werd die muziek gemaakt die Bowie een geheel nieuw geluid gaf.

 

In de literatuur ken ik niet direct voorbeelden van zo’n personage, maar Elena Ferrante zou er een kunnen zijn. Ferrante is de schrijfster van De geniale vriendin (2013) en de vervolgen daarop (de Napolitaanse romans). Degene die achter dit personage schuilging, hield haar identiteit goed verborgen en gebruikte de nodige trucs om onbekend te blijven. Zo volgde op een onthulling van “de echte naam” een bekentenis “ja, ik ben Elena” door iemand anders dan de schrijfster zelf - een bewust rookspoor. De werkelijke schrijver, die eerst halsstarrig ontkende Elena te zijn, is men uiteindelijk door tekstanalyse op het spoor gekomen. De vraag is of door die ontmaskering Ferrante nog wel kan schrijven, is dit personage niet kapot gemaakt? Kan de schrijver nog in haar huid kruipen om soortgelijke verhalen te schrijven? Durft die schrijver zijn Mr Hyde nog los te maken van zijn Dr Jekyll om dat te doen wat Jekyll niet kan, wil of durft nu die Jekyll bekend is gemaakt? Wat betekent het eigenlijk voor de lezer om te weten dat Elena niet Elena is, lees je het boek dan anders en in hoeverre doorkruist dat het artistieke idee van de schrijver?

 

Een personage geeft een schrijver de mogelijkheid om in een soort ritueel een Mr Hyde te worden, iemand die hij gewoonlijk niet is. Ik schrijf hier bewust “ritueel”, want het is iets dat je ziet in het sjamanisme. De sjamaan koppelt ritueel de geest los van het lichaam en kan het lichaam openstellen voor de geest van een ander, bijvoorbeeld een overledene. Ook heeft de geest van de sjamaan het nodig zich los te koppelen om elders wijsheid te halen. De psychiatrie heeft hier een fraai woord voor: psychose. Wat niet ongebruikelijk is als je van de vliegenzwam of de doornappel snoept (als je er niet dood aan gaat - don’t try this at home).

Gelukkig hoeven lezers en schrijvers geen gevaarlijke zaken te nuttigen om zich te kunnen verplaatsen in een ander.

 

Helemaal in het begin van dit blog noemde ik Plan 9 from Outer Space. Het was de bedoeling de aan lagerwal geraakte acteur Béla Lugosi in die film (alweer) te laten optreden als een vampier of ghoul. Helaas was Lugosi al overleden voordat de opnamen begonnen en anders dan in zijn bekendste rol, Dracula, volgde geen herrijzenis. Door het gebruik van oude opnamen werd hij alsnog in de film gemonteerd, maar er was onvoldoende beeldmateriaal. Daarom moest Tom Mason die rol spelen. Mason leek helemaal niet op Lugosi en loopt de hele film met zijn cape voor zijn gezicht. De film wordt niet voor niets een van de slechtste aller tijden genoemd.

De regisseur, Ed D. Wood (1924-1978) kreeg in 1994 zijn eigen film. Johnny Depp speelt Wood. Interessant in de film met Depp is hoe de travestie van (de heteroseksuele) Wood in beeld wordt gebracht: als Wood het allemaal niet meer ziet zitten, trekt hij vrouwenkleren aan (een iconisch pluizig roze vest met name) om vanuit dat personage tóch verder te gaan met zijn film. Dr Jekyll, Mr Hyde, of Mrs Hyde.

Over de thema’s travestie en transseksualiteit maakte Wood een van zijn eerste films: Glen or Glenda? (1953). De film maakt duidelijk dat de (al dan niet tijdelijke) verandering van “Jekyll” naar “Hyde” voor sommige mensen een noodzaak is - voor Wood betekende “Hyde” dat hij met vrouwelijke kleding en make-up veel extravaganter en comfortabeler kon zijn dan als de keurige en saaie Jekyll.

 

Terug naar de thrillers. De thriller wordt niet heel serieus geworden in boekenland, ondanks hoge verkoopcijfers. Toch geeft literatuur als thrillers (en fantasy, horror, sciencefiction en dergelijke) een schitterend doel om de Mr Hyde los te weken van de keurige Dr Jekyll-kant van de lezer, om hem te plaatsen in gruwelijke omstandigheden die hij in het echte leven niet tegenkomt. Escapisme noemt men dat. Het kan een noodzaak zijn om af en toe je Mr Hyde los te laten, om wat verborgen is aan het oppervlak te brengen. Zolang Dr Jekyll Hyde de baas is, is er niets aan de hand - en een boek kun je altijd dichtslaan, toch? Toch?! (door verschillende uitlatingen van leden van de Facebookgroep heb ik de indruk dat dat wegleggen van een thriller niet altijd zo makkelijk gaat en de Mr Hyde de overhand dreigt te nemen).

Maar in hoeverre neemt de Mr Hyde het over bij de schrijver? Ik kan dat niet invullen voor andere schrijvers, maar ik zie op social media wel schrijvers die zich helemaal vastgraven in research. Onderzoek en achtergronden bestuderen die volkomen uit de hand lopen. Hoeveel moet je echt weten om er overtuigend over te schrijven? Is dat doorgaan met dat onderzoek naar fascinerende zaken niet een trekje van je Hyde om te zwelgen in zaken die je keurige Jekyll nooit zou doen? Kun je nog wel tijdig terugkeren naar je Jekyll?

 

Natuurlijk zie ik het ook terug in boeken. Bij een thriller is het vrij logisch dat er gruwelijke dingen gebeuren, een of meer moorden is min of meer de standaard.

Waar je bij een simpele Baantjer nog het menselijke ziet, zijn moderne thrillers veel gruwelijker. Dat geldt misschien niet eens voor de slachtoffers, want die zijn gelukkig dood en lijden dus niet meer, maar je ziet steeds meer dat hoofdpersonen ook weinig bespaard wordt, en die moeten een hele serie overleven met gevaarlijke werkzaamheden en daarbij een vaak dramatisch privé-leven. De getroebleerde speurder met een voorliefde voor sterkedrank is ingeruild voor een speurder met een duister verleden dat hem blijft achtervolgen, met psychische problemen daardoor, en gevolgen als een slecht liefdesleven met mishandeling en onderdrukking als het even kan, kinderen die sterven of op zijn minst niet deugen, behoeftigen in de familie die aandacht nodig hebben en destructief zijn. De Cock raakt nooit (levensgevaarlijk) gewond, maar voor de moderne speurder is dat bijna routine. Het lijkt nooit op te houden voor sommigen.

Scheppen de schrijvers er genot in om hun hoofdpersonen zo te laten lijden? Is het hun Hyde die dan wellustig op het klavier roffelt? En keren ze wel terug in hun Jekyll als ze van hun werkplek opstaan en even wat boodschappen gaan doen? Is hun boodschappenkarretje een reflectie van hun verdachte lijst met zoekopdrachten en duwen ze je ermee opzij als de eerste de beste hork? Wie zal het zeggen?